Τα μεταλλικά τυπογραφικά στοιχεία

Η ιστορία των τυπογραφικών στοιχείων αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της ιστορίας της οπτικής επικοινωνίας. Τα γράμματα ενός αλφαβήτου, τυπωμένα στη σελίδα, μεταφέρουν το μήνυμα του δημιουργού προς τον αναγνώστη. Ανάλογα με τη μορφή τους και σε συνδυασμό με την τυπογραφική τους διευθέτηση, μπορεί να χαρακτηριστούν φίλοι ή εχθροί του αναγνώστη. Γι αυτό το λόγο η έρευνα της ιστορίας τους είναι σημαντική. Η γνώση της παράδοσης μας δίνει τη δυνατότητα να τα προσεγγίσουμε με κριτικό βλέμμα, να υιοθετήσουμε και να βελτιώσουμε τα θετικά και να απομονώσουμε τα αρνητικά τους

σημεία. Αυτή η διαδικασία εφοδιάζει το σχεδιαστή τυπογραφικών στοιχείων με ένα αξιόλογο εργαλείο.

Τα τυπογραφικά στοιχεία και ο Γουτεμβέργιος
Η τυπογραφία αποτελεί ανακάλυψη των Κινέζων. Αναπτύχθηκε αρχικά με τη μέθοδο της ξυλογραφίας, του σκαλίσματος δηλαδή ενός θετικού ειδώλου της σελίδας που πρέπει να τυπωθεί πάνω σε ένα κομμάτι ξύλο, και στη συνέχεια της εκτύπωσης, με την πίεση του ξύλου -που στο μεταξύ έχει αλειφθεί με μελάνι- πάνω σε χαρτί ή ύφασμα. Η επόμενη σημαντική εξέλιξη ήταν η χρήση κινητών τυπογραφικών στοιχείων, που μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν πολλές φορές. Η τεχνική αυτή επινοήθηκε επίσης στην Κίνα περί το έτος 1000. Η τυπογραφία εμφανίζεται στην Ευρώπη περίπου το 1448 μ.Χ. Η εφεύρεση της έγινε από τον Ιωάννη Γουτεμβέργιο στη Γερμανία ο οποίος κατασκεύασε ξύλινα κινητά τυπογραφικά στοιχεία.

Μήτρες κατασκευής τυπογραφικών στοιχείων

Για την κατασκευή ενός καλουπιού απαιτούνταν, καταρχήν, μία ξύλινη ράβδος σε μορφή παραλληλεπίπεδου. Επάνω σε αυτή χαράζονταν ανάγλυφο και αντίστροφο (με καθρεπτισμένη μορφή) ένα γράμμα του αλφαβήτου. Η ράβδος που έφερε το χάραγμα του γράμματος, πιέζονταν επάνω σε εύπλαστο και ανθεκτικό πηλό, δημιουργώντας ένα αποτύπωμα. Το αποτύπωμα αυτό χρησίμευε ως καλούπι για τη χύτευση (μεταφορά του μετάλλου σε υγρή μορφή μέσα στο καλούπι) σκληρού μετάλλου. Το αποτέλεσμα της χύτευσης ήταν ένα ορθογώνιο παραλληλεπίπεδο, στη μια επιφάνεια του οποίου βρίσκονταν ανάγλυφο το αποτύπωμα του γράμματος. Αργότερα, ο Γουτεμβέργιος αντικατέστησε τις ξύλινες ράβδους με μεταλλικές και τα πήλινα καλούπια με μπρούτζινα ή ορειχάλκινα για τη χύτευση πιο μαλακών μετάλλων, όπως μολύβδου ή χαλκού.

Ο Γουτεμβέργιος πειραματίστηκε πολύ με τα μέταλλα των στοιχείων και κατέληξε στη χρήση ενός κράματος από μόλυβδο, αντιμόνιο και κασσίτερο. Ο κασσίτερος χρησιμοποιήθηκε γιατί ο μόλυβδος από μόνος του οξειδώνεται (σκουριάζει) ταχύτατα και μετά τη χύτευση κατέστρεφε τα μολύβδινα στοιχεία. Το αντιμόνιο προστέθηκε για να αυξήσει την αντοχή των στοιχείων στη φθορά της χρήσης.

Εκτύπωση τυπογραφικών στοιχείων του Γουτεμβέργιου

Οι αναλογίες των μετάλλων δεν ήταν σταθερές και τα πειράματα συνεχίστηκαν και μετά την εποχή του, μέχρι το 18ο αιώνα, οπότε αυτές οριστικοποιήθηκαν. Τα στοιχεία του Γουτεμβέργιου ήταν κούφια, γεγονός που τα διαφοροποιεί από τα σημερινά, αλλά ως προς το ύψος, παρουσιάζουν ελάχιστες διαφορές.

Με τα στοιχεία αυτά, ο Γουτεμβέργιος συνέθετε λέξεις, με τις λέξεις αράδες (στίχους-γραμμές), με τις αράδες στήλες και με αυτές σελίδες. Η κάθε σελίδα προσαρμόζονταν σφιχτά σε ένα τετράγωνο τελάρο. Τα δύο μαζί αποτελούσαν την εκτυπωτική πλάκα, η οποία τοποθετούνταν στην κατάλληλη υποδοχή της μηχανικής διάταξης του πιεστηρίου.

Η δομή των μεταλλικών τυπογραφικών στοιχείων
Τα παραδοσιακά τυπογραφικά στοιχεία κατασκευάζονται από ένα κράμα μετάλλων, όπου υπερισχύει ο μόλυβδος σε ποσοστό 78% περίπου. Στη σύνθεση του κράματος υπάρχει κασσίτερος (14-18%) και αντιμόνιο (4-8%). Για την κατασκευή των τυπογραφικών στοιχείων χρησιμοποιούνται μήτρες από χαλκό, δηλαδή καλούπια, όπου εγχέεται το λιωμένο μέταλλο.

Το τυπογραφικό στοιχείο αποτελείται από μία μεταλλική βάση, ένα ορθογώνιο παραλληλεπίπεδο, που ονομάζεται σώμα. Επάνω στο σώμα βρίσκεται ο οφθαλμός του στοιχείου. Ο οφθαλμός είναι το τμήμα του στοιχείου που πρόκειται να δεχθεί τη μελάνη και που η επιφάνειά του βρίσκεται σε υψηλότερο επίπεδο σε σχέση με εκείνη του σώματος. Με άλλα λόγια, είναι το τμήμα που φέρει το γράμμα, το σύμβολο, τον αριθμό, κ.λ.π. που θα τυπωθεί. Το ύψος της βάσης μαζί με το ύψος του οφθαλμού δίνουν το ύψος του στοιχείου. Το ύψος των τυπογραφικών στοιχείων ονομάζεται και ύψος εκτύπωσης και κυμαίνεται από 23 έως 25 χιλιοστά, περίπου, ανάλογα με τη χώρα παραγωγής τους.

Το σώμα του τυπογραφικού στοιχείου διαθέτει μία εγκάρσια εγκοπή, που καθορίζει την πλευρά από την οποία διαβάζεται το στοιχείο και ονομάζεται οδηγός στοιχειοθεσίας. Ο οδηγός αυτός καθορίζει την πλευρά της γραμμής βάσης του στοιχείου και είναι απαραίτητος γιατί ο τεχνίτης του τυπογραφείου που συλλέγει τα στοιχεία και σχηματίζει τα κείμενα (στοιχειοθέτης), δεν είναι σε θέση να διαβάσει με ευκολία το γράμμα που φέρει το κάθε στοιχείο. Αυτό συμβαίνει διότι το γράμμα είναι αντεστραμμένο σα να φαίνεται μέσα από έναν καθρέφτη (μη αναγνώσιμο).

Όταν γίνεται αναφορά στο μέγεθος μιας σειράς γραμμάτων (γραμματοσειράς), εννοείται το πλάτος του σώματος του στοιχείου, το οποίο είναι ίδιο για όλα τα τυπογραφικά στοιχεία της σειράς, ανεξάρτητα εάν αυτά είναι κεφαλαία ή πεζά (μικρά γράμματα).