Μεταξοτυπία

Κείμενο & φωτογραφίες:
Περιοδικό CMYK, "Μεταξοτυπία"

Όσο περίεργο κι αν ακούγεται, η μέθοδος της Μεταξοτυπίας που καλύπτει, σήμερα, ένα πολύ μεγάλο εύρος εφαρμογών, αριθμεί 5.000 χρόνια ζωής! Η πρώτη μορφή μεταξοτυπίας απαντάται στους ανθρώπους των σπηλαίων, οι οποίοι τα διακοσμούσαν με φύλλα δέντρων, κατάλληλα τρυπημένα, για να δημιουργούν διάφορες εικόνες. Η τεχνική που παρουσιάζει περισσότερες ομοιότητες με τη σημερινή μέθοδο πρωτοεμφανίστηκε στην Κίνα. Πήρε το όνομά της από το μέσο που χρησιμοποιούσαν παλαιότερα οι τεχνίτες και δεν ήταν άλλο από το μετάξι.

Με την πάροδο των αιώνων, η τεχνική άλλαξε μορφή, τελειοποιήθηκε και σήμερα χρησιμοποιείται σχεδόν παντού. Με αυτή τη μέθοδο τυπώνονται οι πινακίδες του Κ.Ο.Κ στους δρόμους, τα ρούχα που φοράμε, τα cd που ακούμε καθώς και οι λογότυποι των εταιρειών σε στυλό, τασάκια, οθόνες και εκτυπωτές -ακόμα και το καντράν του αυτοκινήτου μας είναι τυπωμένο βάσει της μεταξοτυπίας!
Αρκετοί, βέβαια, έχουν συνδέσει τη μεταξοτυπία με την αναπαραγωγή έργων ζωγραφικής και όχι άδικα, αφού δεν είναι λίγοι οι καλλιτέχνες (Έλληνες και ξένοι) οι οποίοι έχουν επιλέξει τη μέθοδο αυτή για να εκφραστούν. 

Σε αυτό το άρθρο θα επιχειρήσουμε μια εισαγωγή στα βασικά χαρακτηριστικά της μεθόδου, ενώ θα περιγράψουμε ορισμένες βασικές αρχές λειτουργίας της χειροποίητης μεταξοτυπίας, ώστε να καταλάβουν και οι «μη μυημένοι» περί τίνος πρόκειται. Θα δούμε την εξέλιξή της, αλλά και ποιες αλλαγές έχει φέρει η τεχνολογία στο μεγάλο αυτό κεφάλαιο των εκτυπώσεων.

Καλλιτεχνική Χειροποίητη Μεταξοτυπία

Στάδια επεξεργασίας πριν την εκτύπωση
Για τυπώσουμε, χρειαζόμαστε ένα τελάρο, δηλαδή ένα ορθογώνιο πλαίσιο από ξύλο (παλαιότερα) ή αλουμίνιο (σήμερα), επάνω στο οποίο στερεώνουμε με κόλλα την τεντωμένηγάζα, με άλλα λόγια ένα πλέγμα από ίνες (εικ. 01α, 01β).

Όπως είπαμε, παλαιότερα χρησιμοποιούσαν μετάξι, ενώ σήμερα, και πιο συγκεκριμένα μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, χρησιμοποιούνται γάζες από πολυεστέρα, από νάιλον ή από μεταλλικές ίνες (ανοξείδωτο ατσάλι, χρωμιονικέλιο, φωσφορούχο ορείχαλκο).
Σε παραλληλισμό με την εκτύπωση offset, το τελάρο της μεταξοτυπίας αποτελεί την εκτυπωτική πλάκα εκτύπωσης.
Αφού τεντωθεί και στερεωθεί καλά η γάζα στο τελάρο (το πόσο και με ποιους τρόπους μπορεί να γίνει αυτό θα το δούμε στη συνέχεια), καλύπτουμε την επιφάνειά της με ειδική φωτοευαίσθητη πάστα (εμουλσιόν) και από τις δύο πλευρές της. Συνήθως, μία στρώση εμουλσιόν είναι αρκετή για κάθε πλευρά, ειδικά αν δεν πρόκειται να τη χρησιμοποιήσουμε για περισσότερα από 150 αντίτυπα. Όταν ολοκληρωθεί η διαδικασία, το τελάρο μας πρέπει να στεγνώσει για να περάσουμε στο επόμενο στάδιο που είναι η δημιουργία του θέματος με τη βοήθεια των διαχωρισμένων φιλμ.
Όλα τα παραπάνω στάδια προετοιμασίας ολοκληρώνονται σε συνθήκες σκοτεινού θαλάμου, αφού αν η εμουλσιόν εκτεθεί στο φως καταστρέφεται (φωτοπολυμερισμός). Για να δημιουργήσουμε το θέμα μας (αρνητικό) στο τελάρο, το εκθέτουμε, με το διαχωρισμένο φιλμ να εφάπτεται με την εξωτερική πλευρά του, στο φως (φυσικό ή UV). Στα φιλμ θα πρέπει να έχουμε συμπεριλάβει και σταυρούς σύμπτωσης, όταν πρόκειται για εκτύπωση με περισσότερα του ενός χρώματα. Μεγάλη προσοχή και ακρίβεια πρέπει να δοθεί στους χρόνους έκθεσης του τελάρου μας. Αν υπερ-φωτίσουμε το τελάρο, τότε το αρνητικό, δηλαδή η τρύπα της γάζας απ’ όπου θα περάσει το μελάνι, θα είναι μεγαλύτερο απ’ το πρωτότυπό μας. Αντίθετα, λιγότερος χρόνος έκθεσης συνεπάγεται μικρότερο αρνητικό. Κι αφού μιλάμε για φιλμ, πρέπει να διευκρινίσουμε ότι δεν αναφερόμαστε μόνο σε περίπλοκα διαχωρισμένα φιλμ με ράστερ -όπως αυτά της offset αλλά και σε περιγράμματα ή γεωμετρικές επιφάνειες, όπου η κάθε μία αποτελεί μέρος ενός συνόλου. (εικ. 02)

Σειρά έχει η απομάκρυνση της αφώτιστης πάστας από το τελάρο μας, ώστε να δημιουργηθεί η τρύπα με το θέμα μας. Η απομάκρυνσή της είναι εύκολη και γίνεται ξεπλένοντας το τελάρο μας, απλώς, με νερό. Αρχικά, το ψεκάζουμε ελαφρώς και από τις δύο πλευρές του και το αφήνουμε μερικά λεπτά κάθετα, επαναλαμβάνοντας μετά από λίγο τον ψεκασμό. Στη συνέχεια, με αρκετή πίεση, ξεπλένουμε την αφώτιστη εμουλσιόν και παίρνουμε το πρώτο μας αρνητικό, έτοιμο για εκτύπωση (εικ. 03). 

Η εκτύπωση
Η μεταξοτυπία ανήκει στην κατηγορία των εκτυπώσεων άμεσης εκτύπωσης. Αυτό σημαίνει πως μεταξύ του τελάρου μας και του υποστρώματος το οποίο έχουμε επιλέξει να τυπώσουμε (χαρτί, γυαλί κ.λπ.) δεν παρεμβάλλεται άλλο υλικό, όπως συμβαίνει στην εκτύπωση offset με τον κύλινδρο του καουτσούκ. Το πιο δύσκολο και περίπλοκο στάδιο, για να πετύχουμε μια εκτύπωση μεταξοτυπίας, είναι αυτό της προετοιμασίας που περιγράψαμε νωρίτερα.
Η εκτύπωση αυτή καθ’ αυτή είναι αρκετά εύκολη και αποτελεί και το πιο ευχάριστο και διασκεδαστικό μέρος της όλης διαδικασίας.
Ας δούμε, όμως, πώς ακριβώς γίνεται. Για να τυπώσουμε χρειαζόμαστε:
• Ένα τελάρο με το διαχωρισμένο θέμα μας
• Μία σπάτουλα μεταξοτυπίας
• Ένα φορέα (οποιοδήποτε υλικό είναι κατάλληλο, αρκεί να είναι επίπεδο!)
• Μία ημιαυτόματη μηχανή για να σταθεροποιήσουμε το τελάρο και το φορέα, και
• Μελάνι!
Αφού έχουμε σταθεροποιήσει καλά το τελάρο μας επάνω στη μηχανή, ξεκινά η εκτύπωση. Ανάλογα με το μέγεθος του θέματος, βάζουμε ποσότητα μελανιού επάνω στη γάζα και με την ειδική σπάτουλα μεταξοτυπίας τραβάμε το μελάνι επάνω από το θέμα μας (εικ. 04&05). 
Το χρώμα περνάει από τα μέρη που δεν έχουν φωτιστεί και αποτυπώνεται στο χαρτί. Έτσι, έχουμε πάρει το πρώτο μας χρώμα. Εάν το αναπαραγόμενο έργο είναι μονόχρωμο, η διαδικασία αυτή μάς δίνει το πρώτο μας αντίτυπο!

Εικ. 4α, 4β: Στα σχήματα 4α και 4β βλέπουμε σχηματική αναπαράσταση της χειροκίνητης και μηχανικής εκτύπωσης αντιστοίχως. Στην πρώτη περίπτωση το χαρτί είναι σταθερό πάνω στη αναρροφητική βάση ενώ στη δεύτερη μεταφέρεται με τη βοήθεια κυλίνδρου.

Μετά την εκτύπωση
Όπως είδαμε, η εκτύπωση είναι πολύ εύκολη διαδικασία, όμως είναι απαραίτητη η μεσολάβηση ορισμένων άλλων, προτού ολοκληρωθεί το έργο μας. Έτσι, το τελευταίο στάδιο είναι το στέγνωμα. Στην περίπτωση που έχουμε να τυπώσουμε περισσότερα από ένα χρώματα, θα πρέπει να στεγνώσουμε το τυπωμένο φύλλο μας, πριν το τοποθετήσουμε πάλι στη μηχανή –στην ίδια ακριβώς θέση– για το επόμενο χρώμα. Η θέση του υποστρώματος πρέπει να είναι η ίδια για όλα τα χρώματα, ώστε να εξασφαλισθούν σωστές συμπτώσεις. Για τον λόγο αυτό, χρησιμοποιούμε «οδηγούς», επάνω στους οποίους προσαρμόζεται κάθε φορά το υπόστρωμα. Η διαδικασία στεγνώματος μπορεί να επισπευσθεί, εάν τοποθετήσουμε το φύλλο μας σε ειδικό φούρνο αντί να περιμένουμε να στεγνώσει σε θερμοκρασία περιβάλλοντος. Οι αυτόματες μηχανές παραγωγής εκτυπώσεων μεταξοτυπίας έχουν έναν τέτοιο σταθμό στεγνώματος μετά από κάθε τελάρο.

Επιμέρους διαδικασίες, απαιτήσεις και υλικά
 
Η γάζα
Εδώ ισχύει: Όσο πιο πυκνή η πλέξη της γάζας, τόσο μεγαλύτερη η ευκρίνεια που επιτυγχάνουμε. Η μονάδα μέτρησης της γάζας είναι σχετική με τον αριθμό των ινών ανά ίντσα. Έτσι, η πυκνότητα της γάζας μάς ενημερώνει για την ποιότητα (ευκρίνεια) του αναπαραγόμενου, αλλά και για την ποσότητα μελάνης που θα τη διαπεράσει και θα εναποτεθεί επάνω στο υπόστρωμα.
Σημαντικό στοιχείο για τις εκτυπώσεις τετραχρωμίας είναι και το πάχος των ινών. Για παράδειγμα, μια γάζα «230.34» έχει 230 ίνες ανά ίντσα, με διάμετρο ίνας στα 34 μικρά (1μικρό=1/1000 mm). Υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί τύποι γάζας που κυμαίνονται από 35 έως 400 ίνες ανά ίντσα. Εδώ να επισημάνουμε πως, αρκετές φορές, οι αναγραφόμενες τιμές του κατασκευαστή επάνω στις γάζες δεν είναι πάντα ακριβείς.
Το γεγονός αυτό οφείλεται, κυρίως, στον τρόπο κατασκευής της γάζας (χρησιμοποιείται ένα είδος αργαλειού), ο οποίος επιτρέπει αποκλίσεις τις τάξεως του ±5-7%. Οι εν λόγω αποκλίσεις δεν είναι αμελητέες, εάν αναλογιστούμε ότι μία γάζα με πλέγμα 390 νημάτων/ ίντσα μπορεί να κυμανθεί μεταξύ 362 και 417 νημάτων/ίντσα. Βεβαίως, τις περισσότερες φορές, οι ενδείξεις είναι αρκετά ακριβείς, ειδικά όταν αυτές δίνονται ανάλογα με το βαθμό τάνυσης της γάζας. Στην περίπτωση αυτή, παίρνουμε ακριβώς τα μεγέθη που θα έχουμε κατά την παραγωγή.
Οι γάζες, γενικά, χωρίζονται σε δύο κατηγορίες:
α) τις μονόκλωνες, και
β) τις δίκλωνες,
δηλαδή με μονά ή διπλά νήματα αντιστοίχως.
Περισσότερο διαδεδομένες είναι οι μονόκλωνες γάζες (εικ. 08).
Επίσης, οι γάζες χωρίζονται σε τρεις επιμέρους κατηγορίες, οι οποίες έχουν να κάνουν με
τη διάμετρο της ίνας που χρησιμοποιείται για την παραγωγή τους. Έτσι έχουμε τις λεπτές, τις μεσαίου μεγέθους και τις χοντρές. 

Τάνυση της γάζας επάνω στο τελάρο
Όπως είπαμε, η γάζα τεντώνεται επάνω στο τελάρο. Η μονάδα μέτρησης είναι τα Newton ανά εκατοστό. Εδώ ισχύει: Όσο μεγαλύτερη η τάνυση, τόσο καλύτερη η εκτύπωση. Δεν πρέπει, όμως, να είναι υπερβολική γιατί, κατά την εκτύπωση, απαιτείται ελαστικότητα, ώστε να καλυφθεί η απόσταση μεταξύ του τελάρου και του χαρτιού μας, ο λεγόμενος «τζόγος». Το τέντωμα μπορεί να γίνει με το χέρι αλλά στην περίπτωση εκτύπωσης 4χρωμίας (ράστερ), λόγω των συμπτώσεων, είναι απαραίτητο να γίνει από ειδικές μηχανές. Οποιαδήποτε διαφορά στην τάνυση μεταξύ των διαφόρων τελάρων, για κάθε χρώμα, θα προκαλέσει απώλεια συμπτώσεων. Επίσης, σημαντικό είναι και τα τέσσερα τελάρα να είναι ίδιας διάστασης, παλαιότητας και υλικού. Αν, για παράδειγμα, χρησιμοποιηθεί ξύλινο τελάρο για το Cyan και αλουμινένιο για το Magenta, τότε, μάλλον, θα αντιμετωπίσουμε πρόβλημα.

Ιδιαιτερότητες της γάζας
Στη μεταξοτυπία, το τελάρο αντιστοιχεί στην εκτυπωτική πλάκα της εκτύπωσης offset. Το γεγονός πως εδώ δεν έχουμε μια λεία επιφάνεια, αλλά ένα πλέγμα με αριθμό πόρων ανά ίντσα, μας επιβάλει να είμαστε εξαιρετικά προσεκτικοί. Ένα από τα προβλήματα που μπορεί να προκαλέσει μια λανθασμένη επιλογή είναι το φαινόμενο του μουαρέ -πρόβλημα που στην εκτύπωση offset αφορά μόνο τα φιλμ, ενώ στη μεταξοτυπία έχει άμεση σχέση και εν μέρει εξαρτάται, σε μεγάλο βαθμό, από τη σωστή επιλογή της γάζας του τελάρου. Ο λόγος που συμβαίνει αυτό είναι αρκετά πολύπλοκος για να τον αναλύσουμε σ’ αυτό το άρθρο, αλλά μπορεί, συνοπτικά, να δικαιολογηθεί με την εξής πρόταση: «Η γάζα του τελάρου στη μεταξοτυπία είναι ένα ακόμη ράστερ». Έτσι, όπως για να αποφευχθεί το μουαρέ στην offset χρησιμοποιούνται διαφορετικές γωνίες μεταξύ των φιλμ, έτσι κι εδώ ακολουθείται η ίδια διαδικασία, λαμβάνοντας όμως υπ’ όψιν και τη γωνία της γάζας! Συνοπτικά, ας αναφέρουμε πως το φαινόμενο του μουαρέ μπορεί να εξαλειφθεί χρησιμοποιώντας συγκεκριμένες γωνίες των ημιτονικών φιλμ, αναλόγως του αριθμού των νημάτων της γάζας. Για παράδειγμα, οι τιμές των γωνιών για ράστερ με 60 κουκίδες στο εκατοστό έχουν ως εξής:
Cyan >> 15ο
Yellow >> 90ο
Magenta >> 45ο
Black >> 75ο
Ενώ, οι τιμές για μονόκλωνη γάζα με 165 νήματα είναι:
Για το τελάρο του
Cyan >> 7ο
Yellow >> 18ο
Magenta >> 22ο
Black >> 15ο

Η σπάτουλα
Η σπάτουλα, μαζί με το τελάρο, είναι οι δύο πρωταγωνιστές στη μεταξοτυπία. Μια σπάτουλα αποτελείται από δύο μέρη:
α) από τη λαβή, η οποία μπορεί να είναι από ξύλο ή από αλουμίνιο
β) από τη λεπίδα, η οποία είναι σήμερα από συνθετικό καουτσούκ, νάιλον, πολυβινίλιο ή πολυουρεθάνη.
H σκληρότητα και η διατομή της λεπίδας που χρησιμοποιούμε στην εκτύπωση είναι οι δύο παράγοντες που επηρεάζουν την ποσότητα της μελάνης που θα εναποτεθεί στο υπόστρωμά μας. Έτσι, πριν ξεκινήσουμε την εκτύπωση, πρέπει να κάνουμε τη σωστή επιλογή, αναλόγως του υποστρώματος.
Στην εικόνα 09 εμφανίζονται τα διάφορα σχήματα της λεπίδας, ανάλογα με το υπόστρωμα που χρησιμοποιούμε. 
Επίσης, κατά την εκτύπωση, πρέπει να δοθεί μεγάλη προσοχή στην κλίση που θα έχει η σπάτουλα καθώς κινείται επάνω στη γάζα. Ιδανική γωνία εκτύπωσης είναι οι 50 με 60 μοίρες. Όταν η γωνία είναι μικρότερη, έχουμε μεγαλύτερη εναπόθεση χρώματος και αντιστρόφως.

Εικ. 09: Τα σχήματα της λεπίδας α) Τετράγωνη ακμή: Για τύπωμα σε επίπεδα αντικείμενα. β) Τετράγωνη ακμή με στρογγυλεμένες γωνίες: Για τύπωμα με μεγάλη εναποθέτηση μελανιού. γ) Μονόπλευρη λοξή ακμή: Για τύπωμα σε γυαλί. δ) Δίπλευρη λοξή ακμή: Για τύπωμα σε κυλινδρικές επιφάνειες π.χ. μπουκάλια, δοχεία. ε) Στρογγυλεμένη ακμή: Για τύπωμα σε υφάσματα με αρκετή εναποθέτηση χρώματος. στ) Δίπλευρη λοξή ακμή με επίπεδη άκρη: Για τύπωμα σε κεραμικό.

Η αγορά
Όπως και σε όλους τους άλλους τομείς των γραφικών τεχνών, έτσι και στη μεταξοτυπία η τεχνολογία έχει βοηθήσει αρκετά στη δημιουργία μηχανών εκτύπωσης πλήρως αυτοματοποιημένων. Oι μηχανές αυτές ενσωματώνουν αυτόματα συστήματα μεταφοράς του υποστρώματος, από το σταθμό εκτύπωσης στο στέγνωμα, αλλά και πολλαπλούς σταθμούς εκτύπωσης που μπορούν να φτάσουν ακόμα και τα 6 χρώματα στο ένα πέρασμα. Η εξέλιξη, όμως, δεν περιορίζεται μόνο στις μηχανές εκτύπωσης αλλά και στο χώρο της προεκτύπωσης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ότι και η μεταξοτυπία διαθέτει μηχανές αντίστοιχες των CTP της Offset. Εδώ ονομάζονται CTS (computer to screen) και εξασφαλίζουν άμεση απεικόνιση του θέματος, αυτόματα, από την οθόνη του υπολογιστή επάνω στο τελάρο (εικ. 10). 

Παράμετροι της παραγωγικής διαδικασίας όπως ανάλυση, μέγεθος, σχήμα κουκίδας κ.λπ. μπορούν να ρυθμιστούν/τροποποιηθούν, εύκολα, μέσα από εξειδικευμένα λογισμικά που συνοδεύουν τα εν λόγω συστήματα.
Η δε ανάλυσή τους ολοένα και βελτιώνεται και σήμερα υπάρχουν συστήματα που υπόσχονται αναλύσεις έως και 2540dpi!
Οι τεχνολογίες εδώ, όπως και στα συστήματα CTP, είναι περισσότερες από μία, συγκεκριμένα τρεις:
• χρήση laser (violet-blue, UV)
• τεχνολογία inkjet (direct opaque ink ή opaque thermal wax)
• τεχνολογία DMD (Digital Micromirror Devices).

Μπορεί η τεχνολογία απ’ ευθείας απεικόνισης τελάρου να μη γνωρίζει ακόμη τις δόξες του CTP της offset, όμως υπάρχει και μέρα με τη μέρα βελτιώνει τόσο την ποιότητα της όσο και τις ταχύτητες παραγωγής.
Εφαρμογή που εξασφαλίζει ψηφιακή ροή εργασίας και στη μεταξοτυπία αποτελεί και το ολοκληρωμένο σύστημα της ColorGate (βλέπε cmyk #05), το οποίο, με χρήση του λογισμικού σε συνδυασμό με έναν εκτυπωτή Epson inkjet και ειδικό υπόστρωμα, επιτρέπει την άμεση παραγωγή φιλμ για μεταξοτύπες, με ελάχιστο κόστος και πολύ καλή ποιότητα (εικ. 11). 

Στον τομέα των αναλωσίμων, όπως στα μελάνια και στα καθαριστικά, επίσης έχει επιτευχθεί μεγάλη πρόοδος έτσι ώστε, σήμερα, να κυκλοφορούν στην αγορά προϊόντα που ικανοποιούν και τους πιο απαιτητικούς. 

Κλείνοντας
Είδαμε, λοιπόν, κάποιες βασικές αρχές της μεταξοτυπίας και πιο συγκεκριμένα της χειροποίητης -της καλλιτεχνικής, αν θέλετε. Η μέθοδος αυτή, εκτός των άλλων, έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς είναι η μόνη από τις βασικές των Γραφικών Τεχνών που μπορεί να πραγματοποιηθεί από τον καθένα, ακόμα και στο σπίτι του! Αφενός τα υλικά που απαιτούνται είναι αρκετά φθηνά και αφετέρου οι τεχνικές γνώσεις μπορούν να αποκτηθούν, απλά, με πρακτική εξάσκηση. Αν, λοιπόν, επιθυμείτε να ασχοληθείτε ερασιτεχνικά με τη μεταξοτυπία, το μόνο που χρειάζεται είναι να το αποφασίσετε!
 

Σχετικά άρθρα

• Εκτύπωση με φορητά, μεταλλικά τυπογραφικά στοιχεία (Video)
• Η διαδικασία εκτύπωσης σε τρία στάδια 
• Ξυλογραφία. To ξεκίνημα
• Λιθογραφία. Τότε που η εκτύπωση έγινε Τέχνη
• Χαρακτική σε χαλκό
• Τα μεταλλικά τυπογραφικά στοιχεία
• Η στοιχειοθεσία με το χέρι
• Η λινοτυπία