Τεχνικές σύνθεσης

την



Κείμενο, επιμέλεια άρθρου:
Θοδωρής Μαστρογιάννης


Γραφίστας

 Υπάρχουν πολλοί τρόποι προσέγγισης και πολλές τεχνικές με τις οποίες δημιουργείται η αίσθηση της ισορροπίας, της αρμονίας και της μοναδικότητας σε μια σύνθεση. Η επιλογή και ο τρόπος εφαρμογής κάθε τεχνικής εξαρτάται πάντα από την πρόθεση και τον στόχο του σχεδιαστή. Ένα έργο δημιουργεί μια άριστη αισθητική, όταν τα στοιχεία που το αποτελούν ισορροπούν αρμονικά μεταξύ τους αλλά και στο σύνολό τους.
Ωστόσο υπάρχουν καλλιτέχνες όπως ο Πικάσο ή ο Σαλβαδόρ Νταλί που έχουν ως στόχο τη διατάραξη της παραδοσιακής σύνθεσης προκαλώντας τον θεατή να αναθεωρήσει την έννοια της ισορροπίας και της διάταξης των στοιχείων μέσα στο έργο τους. Αυτοί όμως ήταν η εξαίρεση και με το γενικότερο έργο τους έχουν αποδείξει ότι ήξεραν να χρησιμοποιούν όλους τους κανόνες που ορίζουν ένα έργο τέχνης.
Ο κλασσικός τρόπος σύνθεσης μπορεί να γίνει εφικτός, από όλους, δίνοντας έμφαση στην εφαρμογή των παρακάτω τεχνικών:

Δημιουργία πλέγματος
Το πλέγμα είναι ένα δομημένο σύστημα (συνήθως δύο διαστάσεων) που αποτελείται από οριζόντιες, κάθετες ή και διαγώνιες γραμμές που λειτουργούν ως «οδηγοί» και βοηθάνε στην οργάνωση του περιεχομένου μιας σελίδας. Το πλέγμα βοηθάει τον σχεδιαστή να τοποθετήσει τα στοιχεία που αποτελούν μια μακέτα (εικόνες, κείμενα, σχήματα κ.ό.κ.) με έναν λογικό τρόπο, ώστε να μπορούν εύκολα να αφομοιωθούν.
Κάθε πλέγμα βοηθάει στην οργάνωση των στοιχείων σε σχέση με τη σελίδα, με τα υπόλοιπα στοιχεία που βρίσκονται σε αυτή ή ακόμα και με τα επιμέρους συστατικά που αποτελούν το κάθε στοιχείο. Ο τυπογραφικός όρος πλέγμα (grid ή reference grid) έχει τις ρίζες του στις πρώτες περιόδους εφαρμογής της τυπογραφικής μεθόδου. 




Πριν την εφεύρεση της εκτύπωσης, διάφοροι τύποι πλεγμάτων, χρησιμοποιούνταν για να οργανώσουν το χειρόγραφο κείμενο στις σελίδες. Ένα τέτοιο σύστημα είναι γνωστό ως o κανόνας Van de Graaf και χρησιμοποιούνταν μέχρι και το μεσαίωνα.
Μετά το δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ορισμένοι σχεδιαστές όπως ο Max Bill, ο Emil Ruder και ο Josef Müller-Brockmann επινόησαν ένα ευέλικτο σύστημα που ήταν σε θέση να βοηθήσει τους σχεδιαστές να επιτύχουν τη συνοχή στην οργάνωση της σελίδας. Το αποτέλεσμα ήταν η δημιουργία του σύγχρονου τυπογραφικού πλέγματος που συνδέθηκε με το International Typographic Style. Η δημιουργική εργασία για το θέμα αυτό, αποτυπώθηκε στο βιβλίο «Grid systems in graphic design» του Josef Müller-Brockmann, το οποίο βοήθησε στην εξάπλωση της χρήσης του πλέγματος, πρώτα στην Ευρώπη και αργότερα στη Βόρεια Αμερική.


Χρυσή τομή
Η χρυσή τομή είναι ένα σύστημα αναλογιών, που χρησιμοποιείται για την άρτια δόμηση μιας σύνθεσης. Ονομάζεται επίσης και Θεϊκή αναλογία. Ο υπολογισμός της χρυσής τομής βασίζεται στην αναλογική σχέση 8:13 και στη χρήση του αριθμού φ=1,618. Το γράμμα "φ" προέρχεται από το όνομα του αρχαίου γλύπτη Φειδία και αποτελεί το σύμβολο της χρυσής τομής. Στα Μαθηματικά και την τέχνη, δύο ποσότητες έχουν αναλογία χρυσής τομής αν ο λόγος του αθροίσματος τους προς τη μεγαλύτερη ποσότητα είναι ίσος με το λόγο της μεγαλύτερης ποσότητας προς τη μικρότερη. Πολλοί καλλιτέχνες και αρχιτέκτονες προσάρμοσαν τα έργα τους ώστε να προσεγγίζουν την χρυσή αναλογία—ιδίως στη μορφή της λογαριθμικής σπείρας και του χρυσού ορθογωνίου παραλληλογράμμου, στο οποίο ο λόγος της μεγαλύτερης πλευράς προς την μικρότερη είναι η χρυσή τομή—πιστεύοντας ότι αυτή η αναλογία είναι αισθητικά άρτια.


Η λογική αυτού του σχεδιασμού στηρίζεται αρχικά, στη δημιουργία ενός ορθογωνίου παραλληλογράμμου το οποίο στη συνέχεια χωρίζεται εσωτερικά, σε ένα τετράγωνο και ένα μικρότερο παραλληλόγραμμο. Χωρίζοντας κάθε νέο ορθογώνιο παραλληλόγραμμο με τον ίδιο τρόπο, παράγεται η ίδια σχέση ξανά και ξανά σε μικρότερες κλίμακες. Ενώνοντας τις γωνίες των τετραγώνων με κυκλικά τόξα αποκαλύπτεται μαγικά μια καμπύλη η “λογαριθμική σπείρα”. Εκτός από τη δημιουργία του γνωστού, πλέον, ορθογωνίου η χρυσή τομή στα μαθηματικά και στην τέχνη εφαρμόζεται και σε άλλα σχήματα όπως το πεντάγωνο, το ισοσκελές ή ορθογώνιο τρίγωνο, το πεντάγωνο αστέρι και τα πολύεδρα. Η εφαρμογή της χρυσής αναλογίας δεν σταματά εκεί. Είναι παρούσα παντού γύρω μας, από το όστρακο των ναυτίλων, το σχήμα των γαλαξιών μέχρι και τη διάταξη και το πλήθος των πετάλων μιας μαργαρίτας. 

βλ. περισσότερες πληροφορίες

Ακολουθία Fibonacci
Με τον όρο ακολουθία περιγράφεται ένα άπειρο σύνολο οργανωμένων αριθμών που ακολουθούν ένα συγκεκριμένο κανόνα σχηματισμού.
Ο Λεονάρντο Πιζάνο (1170 - 1240) ήταν Ιταλός μαθηματικός που επινόησε την ακολουθία Φιμπονάτσι και εισήγαγε στην Ευρώπη το αραβικό δεκαδικό σύστημα αρίθμησης καθώς και άλλων μαθηματικών καινοτομιών σε μια δύσκολη εποχή για τις επιστήμες. Ήταν γιος του Γκιγιέρμο Μπονάτσι (Bonacci, που σημαίνει απλός), εξ ου και το παρώνυμό του Φιμπονάτσι (γιος του Μπονάτσι: figlio di Bonacci).
Σύμφωνα με τη μαθηματική λογική, οι Αριθμοί Fibonacci είναι τα ψηφία που αποτελούν την ακέραιη ακολουθία: 0, 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55, 89, 144, 233… Πρακτικά είναι μια σειρά αριθμών που δημιουργείται όταν κάθε αριθμός είναι το άθροισμα των δύο προηγούμενων. 



Η ακολουθία αυτή είναι σημαντική γιατί κάθε ζευγάρι αριθμών στη σειρά έχει μία αναλογική σχέση περίπου 8:13 που είναι γνωστή ως η χρυσή τομή.
Η σχέση ανάμεσα στους αριθμούς Fibonacci και το χρυσό ορθογώνιο είναι ότι, δημιουργείται ένας συνδυασμός από τετράγωνα των οποίων οι πλευρές είναι διαδοχικοί αριθμοί Fibonacci. Από μόνο του, αυτό το σχέδιο έχει μια αναλογική μορφή και είναι ευχάριστη και όμορφη για το μάτι.
Παρόλο που υπάρχει μια μαθηματική λογική στους αριθμούς Fibonacci, η σημασία τους για τους καλλιτέχνες και τους σχεδιαστές είναι στις αισθητικές σχέσεις που δημιουργούν μέσα σε μία σύνθεση. Η χρήση αυτών των σχέσεων μπορεί να θεωρηθεί ένας γρήγορος και σχεδόν αλάνθαστος δρόμος προς ένα ισορροπημένο σχέδιο. 

βλ. περισσότερες πληροφορίες

Ο κανόνας των τριών τμημάτων
Ο κανόνας των τριών τμημάτων είναι μια κατευθυντήρια γραμμή που ακολουθείται από ανθρώπους που ασχολούνται με την οπτική επικοινωνία και ανήκουν στους κλάδους όπως γραφιστική, φωτογραφία, ζωγραφική κ.λπ. Σύμφωνα με τη συγκεκριμένη μέθοδο, ο χώρος της σύνθεσης χωρίζεται σε εννέα τμήματα με τη χρήση νοητών γραμμών βάσει των οποίων οργανώνεται το συνολικό θέμα. Με τον τρόπο αυτό δημιουργείται μια ισορροπημένη και αρμονική σύνθεση.
Ο κανόνας των τριών είναι η απλούστευση της χρυσής τομής. Η χρυσή τομή είναι μια αναλογία που έχει χρησιμοποιηθεί από εικαστικούς καλλιτέχνες για αιώνες ως βοήθημα στη σύνθεση. Όταν δύο πράγματα έχουν μεταξύ τους αναλογία 1: 1,618 (περίπου 3 προς 5), τότε βρίσκονται στην ιδανική κατάσταση.



Πρακτικά, η μέθοδο αυτή αφορά στη δημιουργία ενός νοητού πλέγματος που βοηθάει στην οργάνωση των σελίδων ενός εντύπου, στην τοποθέτηση του θέματος σε μία φωτογραφία ή σε έναν καμβά. Με τη βοήθεια νοητών γραμμών η συνολική επιφάνεια χωρίζεται σε τρία ίσα τμήματα οριζόντια και τρία κάθετα. Η αρμονική σύνθεση δημιουργείται από τη στιγμή που ολόκληρο το θέμα κατανεμηθεί στα επιμέρους τμήματα και τα στοιχεία που πρωταγωνιστούν τοποθετηθούν πάνω ή κοντά στις τομές των γραμμών.

Η τεχνική των περιττών (μονών) αριθμών
Ο κανόνας των περιττών αριθμών, αναφέρει ότι μια σύνθεση δημιουργεί στον θεατή ένα αίσθημα άνεσης και ευχαρίστησης, όταν το σύνολο των στοιχείων που προβάλλει είναι ένας περιττός αριθμός. Η τεχνική αυτή βασίζεται στην υπόθεση ότι οι άνθρωποι θέλουν να βλέπουν εικόνες που απεικονίζουν με έναν ευχάριστο και ελκυστικό τρόπο τις δικές τους προτιμήσεις και επιθυμίες.



Ο κανόνας αυτός, υποδηλώνει ότι ένας περιττός αριθμός ατόμων σε μια εικόνα έχει περισσότερο ενδιαφέρον από έναν ζυγό αριθμό. Έτσι, αν σε ένα σχέδιο υπάρχουν περισσότερα από ένα αντικείμενα, τότε η καλύτερη επιλογή θα ήταν το σύνολο τους να είναι ένας περιττός αριθμός και στην ιδανική περίπτωση ένας περιττός αριθμός από την ακολουθία Fibonacci. Αντίθετα, ένας ζυγός αριθμός παράγει συμμετρίες στην εικόνα, οι οποίες μπορεί να φαίνονται λιγότερο φυσικές και δημιουργούν μια σύνθεση χωρίς ισορροπία και αρμονία.
Για παράδειγμα, σε μια εικόνα ενός προσώπου που πλαισιώνεται από δύο άλλα πρόσωπα, τότε το κεντρικό πρόσωπο φαίνεται πιο φιλικό και ευχάριστο στον θεατή, από μια εικόνα με ένα μόνο άτομο χωρίς σημαντικές πληροφορίες στον περιβάλλοντα χώρο.

Η Τριγωνική γεωμετρία και συμμετρία
Με βάση τον κανόνα των περιττών αριθμών παρατηρείται ότι τα νοητά τρίγωνα είναι ένα αισθητικά ευχάριστο και ισορροπημένο σχήμα μέσα σε μια σύνθεση. Αυτή η τριγωνική γεωμετρία βοηθά στη συμμετρική σχέση των αντικειμένων μέσα σε μία σύνθεση. Βάσει της συγκεκριμένης μεθόδου τα στοιχεία τοποθετούνται με τέτοιο τρόπο ώστε να αποτελούν τις γωνίες ενός νοητού τριγώνου. 
Σε ένα ελκυστικό πρόσωπο, το στόμα και τα μάτια είναι τοποθετημένα στις γωνίες ενός νοητού ισοσκελούς τριγώνου. Ο Paul Cézanne χρησιμοποιούσε με επιτυχία τρίγωνα στις συνθέσεις με τις νεκρές φύσεις. Ένα τριγωνικό σχήμα δημιουργεί την αίσθηση της σταθερότητας και της αντοχής.

Στα αριστερά ένα πίνακας του Ραφαήλ, στο οποίο χρησιμοποιείται ο κλασσικός
τριγωνικός τρόπος σύνθεσης. Με τον τρόπο αυτό μεταδίδει τη σταθερότητα
και τη δύναμη, όπως ακριβώς απαιτεί ο θρησκευτικός συμβολισμός του έργου. Στα δεξιά ένα έργο του Ρούμπενς, στο οποίο χρησιμοποιούνται δύο διαγώνιες
και μια πιο δυναμική σύνθεση. Με τον τρόπο αυτό δημιουργείται ένα τριγωνικό
περίγραμμα γύρω από το μωρό.  

Προοπτική
Προοπτική είναι η τέχνη της προβολής μιας τρισδιάστατης εικόνας και της δημιουργίας της αίσθησης του βάθους σε μια επίπεδη επιφάνεια. Υπάρχουν δύο είδη προοπτικής η γραμμική και η αιθέρια (τονική).
Η γραμμική προοπτική είναι μια γεωμετρική τεχνική, η οποία χρησιμοποιεί ευθείες γραμμές που δείχνουν το πώς φαίνονται τα αντικείμενα με βάση την απόστασή τους από το κοντινότερο προς το θεατή πλάνο του πίνακα. Όλες οι ευθείες που είναι κάθετες στο επίπεδο της εικόνας συγκλίνουν σ’ ένα μοναδικό «σημείο φυγής». Ο Φιλίππο Μπρουνελέσκι εισήγαγε μια τεχνική για την απεικόνιση αντικειμένων καθώς αυτά «ξεμακραίνουν» προς το σημείο φυγής, και ο Λεόνε Μπατίστα Αλμπέρτι, στο «Ντε Πικτούρα» (1435), διαμόρφωσε μια ακριβή μέθοδο κατασκευής προοπτικής. Αν και η γραμμική προοπτική ταιριάζει θαυμάσια στην απεικόνιση αρχιτεκτονημάτων, είναι λιγότερο εφαρμόσιμη στην τοπιογραφία, εκτός αν η σύνθεση γίνεται με τέτοιο τρόπο, ώστε αυτή να προσαρμόζεται ανάλογα. 



Ο όρος αιθέρια προοπτική επινοήθηκε από το Λεονάρντο ντα Βίντσι και περιγράφει την υποδήλωση της απόστασης με τη βαθμιαία διαμόρφωση του χρωματικού τόνου. Τα αντικείμενα που βρίσκονται στο βάθος, «μακριά» από το θεατή, ζωγραφίζονται με πιο ανοιχτά χρώματα, όπως ακριβώς συμβαίνει όταν κάποιος παρατηρεί ένα μακρινό σημείο του ορίζοντα σε μια μέρα με αρκετή υγρασία στην ατμόσφαιρα.

Δημιουργία κίνησης
Στο θεατή ενός έργου δημιουργείται μια ευχάριστη αίσθηση όταν υπάρχει κίνηση ή κάτι που να την υποδηλώνει. Χρησιμοποιώντας τις τεχνικές που αναφέρονται παραπάνω, μπορείτε να αποφύγετε ένα στατικό αποτέλεσμα. Ο όρος κίνηση αντιπροσωπεύει τις τεχνικές οι οποίες κατευθύνουν την προσοχή του θεατή από ένα μέρος της σύνθεσης σε κάποιο άλλο. Τέτοιες τεχνικές μπορεί να είναι η τριγωνική γεωμετρία, το χρώμα με τις τονικές διαβαθμίσεις και η προοπτική σε συνδυασμό με την επανάληψη ενός στοιχείου.
Για παράδειγμα, στην εικόνα «1» τα δύο βουνά έχουν ίδιο μέγεθος και είναι τοποθετημένα το ένα δίπλα στο άλλο, δημιουργώντας έτσι μια πολύ στατική εικόνα. Στην εικόνα «2» τα βουνά έχουν διαφορετικό μέγεθος και το ένα είναι τοποθετημένο πιο κοντά στον ορίζοντα, αναγκάζοντας έτσι το βλέμμα του θεατή να μετακινηθεί από το ένα βουνό στο άλλο, δημιουργώντας μια πιο ενδιαφέρουσα και ευχάριστη εικόνα. Αυτό, μάλιστα, δείχνει πιο φυσικό, γιατί στη φύση τα αντικείμενα είναι σπάνιο να έχουν το ίδιο μέγεθος και να είναι κατανεμημένα ομοιόμορφα.




Άλλες τεχνικές σύνθεσης
  • Θα πρέπει πάντα να υπάρχει ένα κεντρικό στοιχείο το οποίο θα συγκεντρώνει το ενδιαφέρον και εκεί να εστιάζεται η προσοχή του θεατή. 
  • Η οργάνωση μιας σύνθεσης θα πρέπει να οδηγεί το βλέμμα του θεατή γύρω από όλα τα στοιχεία της πριν το κατευθυνθεί έξω από την εικόνα.
  • Η φορά του κεντρικού θέματος, καθώς και όλα τα υπόλοιπα στοιχεία, δεν πρέπει να είναι στραμμένα προς το εξωτερικό μέρος της εικόνας.
  • Θα πρέπει να αποφεύγεται ο διαχωρισμός του χώρου της εικόνας σε δύο ή περισσότερα τμήματα
  • Τα στοιχεία που είναι μικρά και δημιουργούν μια ισχυρή αντίθεση, έχουν το ίδιο αντίκτυπο με τα στοιχεία που έχουν μεγαλύτερο μέγεθος και είναι πιο θαμπά.
  • Το κεντρικό θέμα είναι καλύτερα να μην τοποθετείται στο κέντρο του διαθέσιμου χώρου, εκτός εάν είναι επιθυμητή μια συμμετρική ή τυπική σύνθεση και μπορεί να αντισταθμιστεί από μικρότερα στοιχεία που θα το περιβάλλουν
  • Η γραμμή του ορίζοντα, δεν θα πρέπει να χωρίζει το έργο σε δύο ίσα μέρη, αλλά να τοποθετηθεί με τέτοιο τρόπο ώστε να τονίζει τον ουρανό ή το έδαφος αντίστοιχα. Μπορεί να αφήνει πιο πολύ χώρο στον ουρανό αν η ζωγραφική δείχνει σύννεφα, ήλιο, ανατολή ή δύση και αντίστοιχα να παραχωρεί περισσότερο χώρο στο έδαφος, αν το έργο αφορά σε ένα τοπίο
  • Σε μια σύνθεση τα κενά μεταξύ των αντικειμένων να μην έχουν το ίδιο μέγεθος μεταξύ τους. Αυτό δημιουργεί μια πολύ πιο ενδιαφέρουσα εικόνα.

Επίλογος
Όλες οι τεχνικές που αναφέρθηκαν μπορούν να αποτελέσουν τον τρόπο για τη δημιουργία μιας καλής σύνθεσης, όμως δεν μπορούν να εφαρμοστούν χωριστά. Θα διαπιστώσετε ότι για να δημιουργηθεί μια άρτια σύνθεση θα πρέπει να γίνει ένας συνδυασμός, από τις περισσότερες από αυτές. Γι αυτό κάθε σχεδιαστής θα πρέπει να τις γνωρίζει και να τις εφαρμόζει ή να τις παραβαίνει στα σημεία που πιστεύει ότι μπορεί να του αποδώσουν το βέλτιστο αποτέλεσμα.


Σχετικά άρθρα

Πηγές
Graphic Design, Εκδόσεις Gramma
Εισαγωγή στην εικαστική γλώσσα, Όλγα Κοζάκου Τσιάρα
Εισαγωγή στην ιστορία και τη θεωρία του Graphic Design, Μίλτος Φραγκόπουλος
Principles of Graphic Design, Mark SimpsonFour Secrets for Great Design - Graphic Design for Everyone


Σχόλια

Δημοσίευση σχολίου