Δομή του Βιβλίου

Δημήτριος Μπιτζένης

Εκπαιδευτικός γραφικών τεχνών

Έχει καθιερωθεί, χωρίς αυτό να αποτελεί απαράβατο κανόνα, η δόμηση ενός βιβλίου να ακολουθεί συγκεκριμένη μορφή. Έτσι, διακρίνουμε τα τέσσερα βασικά μέρη του βιβλίου:
τα πρωτοσέλιδα ή προκαταρκτικά, το κυρίως μέρος του βιβλίου, τα επικουρικά, τα εξωτερικά. 


Α. Πρωτοσέλιδα
Είναι το πρώτο μέρος του βιβλίου και μας εισάγει σ' αυτό σταδιακά.
1η σελίδα: Λευκή.
Εισαγωγή του αναγνώστη στον κόσμο του βιβλίου.


2η σελίδα: Λευκή.


3η σελίδα: Ο μικρός τίτλος ή ψευδότιτλος.
Περιέχει τον τίτλο του βιβλίου με μικρότερα στοιχεία από αυτά του μεγάλου τίτλου.


4η σελίδα: Προμετωπίδα.
Είναι μια εικόνα που τυπώνεται απέναντι από το μεγάλο τίτλο, μπορεί να είναι και η προσωπογραφία του συγγραφέα. Αν δεν υπάρχει προμετωπίδα, συνήθως περνούν στη σελίδα αυτή κάποια άλλα στοιχεία όπως άλλα έργα του συγγραφέα, copyright (συγγραφικά δικαιώματα) κτλ.


5η σελίδα: Ο μεγάλος τίτλος.
Είναι η ονομασία του βιβλίου. Τα στοιχεία γίνονται μεγαλύτερα από αυτά του ψευδότιτλου. Η σελίδα του τίτλου περιέχει επίσης τα στοιχεία ταυτότητας του βιβλίου. Δηλαδή το συγγραφέα, το μεταφραστή, τον επιμελητή, τον εικονογράφο της έκδοσης, τον τόπο και τη χρονολογία έκδοσης, το όνομα του εκδότη ή το σήμα του εκδοτικού οίκου, τον αριθμό τό­μου, τον αριθμό έκδοσης. Επίσης, στη σελίδα τίτλου εμφανίζεται πολλές φορές κάτω από τον τίτλο ο υπότιτλος (μια φράση που εξηγεί τον τίτλο ή λειτουργεί ως ένα είδος περίληψης του έργου) με μικρότερα γράμματα. Άλλο στοιχείο της σελίδας του τίτλου μπορεί να είναι το παράθεμα, δηλαδή μια παροιμία, ένας στίχος, ένα γνωμικό κτλ


6η σελίδα:
Λευκή ή copyright ή κατάλογος άλλων βιβλίων του συγγραφέα, διευθύνσεις συγγραφέα και εκδότη, τίτλος πρωτοτύπου, όταν πρόκειται για μετάφραση.


Αφιέρωση
Τυχόν αφιέρωση τυπώνεται σε ιδιαίτερη σελίδα που έπεται αυ­τής του τίτλου. Όταν υπάρχει, θυμίζει επιστολή και διαφοροποιείται από το κείμενο, διότι τα στοιχεία είναι πλάγια σαν να ήταν χειρόγραφα. Συνήθως, στις προκαταρκτικές σελίδες ή στο τέλος του βιβλίου συναντάμε τις "συντομογραφίες" δομημένες σε δυο στήλες (συντομογραφία - ανάπτυξη)


Πίνακας περιεχομένων
Άλλο στοιχείο που συναντάμε στα πρωτοσέλιδα ή στο τέλος του βιβλίου είναι ο πίνακας των περιεχομένων του οποίου η οργάνωση ποικίλλει. Τον πίνακα περιεχομένων πολλές φορές ακολουθεί πίνακας εικόνων.


Πρόλογος, εισαγωγή
Του "κυρίως μέρους" του βιβλίου προηγείται συνήθως ο "πρόλογος" και η "εισαγωγή", η οποία αποτελεί οργανικό μέρος του έργου. Μερικές φορές η εισαγωγή λειτουργεί ως πρώτο κεφάλαιο. Άλλοτε πάλι δεν υπάρχει.


Β. Κύριο μέρος του βιβλίου
Στο κυρίως μέρος του βιβλίου έχουμε:


Το κείμενο
Είναι χωρισμένο σε "μέρη". Τα μέρη είναι χωρισμένα σε "κεφάλαια" ανάλογα με το περιεχόμενο. Επίσης, στο κείμενο συναντάμε τις παραγράφους. Πολλές φορές το κείμενο διανθίζεται με εικόνες, σχέδια ή πίνακες που είναι "εντός κειμένου" (τυπωμένα στο ίδιο το τυπογραφικό ή "εκτός κειμένου" (τυπωμένα σε ένθετα ξεχωριστά φύλλα που μπορούν να αναδιπλώνονται).


Επίλογο
Το τέλος του κειμένου συνήθως ακολουθεί ένας επίλογος του συγγραφέα που έχει τον ίδιο σκοπό με τον πρόλογο, δηλαδή την επικοινωνία με τον αναγνώστη. Πρόλογος και επίλογος συνδέονται υφολογικά.


Σελιδαρίθμηση
Αρχίζει από την πρώτη σελίδα του πρώτου τυπογραφικού τους περιττούς αριθμούς στη δεξιά σελίδα του ανοικτού βιβλίου και τους άρτιους στην αριστερή. Για λόγους αισθητικής, ενώ μετρά, δεν εμφανίζεται στα πρωτοσέλιδα, κάνει την εμφάνιση στον πρόλογο και παραλείπεται από τις τελευταίες σελίδες. Στις πολύτομες εκδόσεις, η αρίθμηση είναι συνεχόμενη από τον πρώτο έως τον τελευταίο τόμο.


Κεφαλίδα
Στις σελίδες του κειμένου και στο επάνω μέρος της κάθε σελίδας αναγράφεται στο verso ο τίτλος του βιβλίου και στο recto ο τίτλος του κεφαλαίου. Πολλές φορές αναγράφεται στο verso ο συγγραφέας και στο recto ο τίτλος του βιβλίου, όταν πρόκειται για μικρά έργα. (Verso η αριστερή σελίδα ανοικτού βιβλίου, Recto η δεξιά σελίδα ανοικτού βιβλίου).


Υποσημειώσεις
Όταν είναι πολλές, δίνονται στο τέλος του βιβλίου, ενώ όταν είναι λίγες, δίνονται στο τέλος της σελίδας. Χωρίζονται από το κείμενο με μια λευκή γραμμή, είναι τυπωμένες με μικρότερα του κειμένου τυπογραφικά στοιχεία και συνδέονται με το κείμενο με αστερίσκο εκθέτη.


Γ. Επικουρικά
Είναι το μέρος του βιβλίου που έπεται του κυρίως μέρους. Το κυρίως μέρος θεωρούμε ότι τελειώνει με το τέλος του επιλόγου. Στα επικουρικά περιλαμβάνονται:


Παροράματα
Πίνακας με λάθη, τυπογραφικά ή άλλα, που εντοπίστηκαν, αφού το βιβλίο είχε πια τυπωθεί. Τυπώνεται στο τέλος του τε­λευταίου τυπογραφικού ή σε ιδιαίτερο φύλλο πολλές φορές χρωματιστό, που το κολλούν στην τελευταία σελίδα του βιβλίου.


Γλωσσάριο
Είναι ένας κατάλογος τεχνικών όρων ή ιδιωματικών λέξεων κτλ. που υπάρχουν στο κείμενο και που παρατίθενται σε ιδιαίτερη σελίδα στο τέλος του βιβλίου, κατά αλφαβητική σειρά, με την επεξήγηση τους.


Βιβλιογραφία
Αναπόσπαστο μέρος του βιβλίου, με αυτοτελή, πολλές φορές αξία, όπου παρατίθενται οι πηγές και τα βοηθήματα που χρη­σιμοποίησε ο συγγραφέας (άρθρα, βιβλία κ.τ.λ.).


Ευρετήριο
Το συναντάμε σε επιστημονικά - τεχνικά βιβλία. Είναι ένας πίνακας με τις σημαντικότερες λέξεις του κειμένου. Οι λέξεις του ευρετηρίου παρατίθενται σε αλφαβητική σειρά ή γίνεται κάποια ομαδοποίηση των ομοειδών όρων.


Σημειώσεις
Σημειώσεις του συγγραφέα που αναφέρονται σε παραπομπές ή παρέχουν πρόσθετες πληροφορίες. Τις βρίσκουμε στο τέλος του βιβλίου ή στο τέλος των κεφαλαίων.


Κολοφώνας
Είναι ένα κείμενο που δίνει στοιχεία από την εκτύπωση ενός βι­βλίου, όπως το τυπογραφείο που αυτό τυπώθηκε, τη διεύθυν­ση και τη χρονολογία εκτύπωσης, το χαρτί που χρησιμοποιήθηκε, τον αριθμό αντίτυπων, ονόματα συνεργατών της έκδοσης, όνομα βιβλιοδετείου, κτλ.


Δ Εξωτερικά


Τα εξώφυλλα, συνήθως τέσσερις σελίδες που περικλείουν το βιβλίο, αποτελούν φυσικό εξάρτημα του και προστατεύουν το κυρίως σώμα του. Είναι κατασκευασμένα τις περισσότερες φορές από ελαφρό χαρτόνι.
Η πρώτη σελίδα περιέχει τα ίδια στοιχεία με αυτά της σελίδας τίτλου και σχεδιάζεται από ειδικό καλλιτέχνη (γραφίστα, ζωγράφο, χαράκτη). Η τέταρτη σελίδα του εξωφύλλου μπορεί να περιέχει βιογραφικά στοιχεία για τον συγγραφέα και το έργο του.
Τα βιβλία με αυτού του είδους τα εξώφυλλα ονομάζονται «χαρτόδετα» ή «άδετα».
Τα περισσότερα βιβλία που κυκλοφορούν έχουν εξώφυλλο από ελαφρό χαρτόνι. Για αύξηση της αντοχής τους τα εξώφυλλα πλαστικοποιούνται.
Κάθε εκδοτικός οίκος έχει ένα δικό του στιλ και ύφος ως προς τη σύνθεση τέτοιων εξώφυλλων. Βλέπουμε, δηλαδή, σειρές βιβλίων που έχουν την ίδια σχεδίαση και το μόνο που αλλάζει είναι το όνομα του συγγραφέα και τα υπόλοιπα στοιχεία του βιβλίου, π.χ. εκδόσεις "Ωκεανίδα". Με αυτό τον τρόπο ο εκδότης γίνεται αναγνωρίσιμος μέσα στο πλήθος των εκδοτικών οίκων.
Το εξώφυλλο είναι στοιχείο προσέλκυσης για την αγορά του βιβλίου. Πρέπει να τραβήξει το βλέμμα του αναγνώστη, ώστε να το προσέξει ιδιαίτερα, και να του μεταδώσει κάποια στοιχεία και πληροφορίες σχετικά με το θέμα του.
Η εικόνα δεν πρέπει να καλύπτει ή να ανταγωνίζεται τον τίτλο ή το αντίστροφο. Είναι καλό να δένουν αρμονικά σε μία ολοκληρωμένη ενότητα.
Τα εξώφυλλα των βιβλίων συχνά τα επιμελούνται ζωγράφοι, χαράκτες, γραφίστες, φωτογράφοι, σκιτσογράφο, ανάλογα με το περιεχόμενό τους.
Το "δέσιμο" του βιβλίου συνίσταται στην τοποθέτηση ενός επιπλέον εξωφύλλου από χοντρό χαρτόνι καλυμμένο με δέρμα ή πανί, περγαμηνή ή άλλο υλικό.
Στα σκληρά εξώφυλλα η εικονογράφηση περιορίζεται στην εκτύπωση της ονομασίας του βιβλίου, του ονόματος του συγγραφέα και του εκδοτικού οίκου με τη μέθοδο της χρυσοτυπίας, και ίσως στην εκτύπωση ενός σχεδίου ή μιας εικόνας με ανάγλυφο τρόπο.
Η σύνθεση ακολουθεί κάποιους κανόνες ισορροπίας και συμμετρίας, αναλογίας διευθέτησης του χώρου π.χ. κείμενο κεντραρισμένο, συμμετρικό ή με άξονες και περασιές δεξιά ή αριστερά, βοηθά στην απόδοση τέτοιων εννοιών. Όταν υπάρχει συνδυασμός χαρτιού καλής ποιότητας με εξώφυλλο δεμένο με υλικά γερά και ανθεκτικά όπως δέρμα ή πανί, επιμελημένης εκτύπωσης, τότε η έκδοση χαρακτηρίζεται πολυτελής.
Ένα τέτοιο βιβλίο συνοδεύεται από ένα χάρτινο περικάλυμμα ή κουβερτούρα που σκοπός του είναι η προφύλαξη του πολύτιμου δεσίματος του βιβλίου.

Η ταπετσαρία είναι ένα χαρτί που παλαιότερα ήταν διακοσμημένο με σχέδια παρμένα από το θέμα του βιβλίου, επαναλαμβανόμενα μοτίβα ή το σήμα του εκδότη κ. ά. Από αυτό το χαρτί, το μισό επικολλάται στην εσωτερική πλευρά του εξωφύλλου, ενώ το άλλο μισό παραμένει ελεύθερο σχηματίζοντας ένα ψευδόφυλλο μεταξύ του εξωφύλλου και της πρώτης σελίδας του κυ­ρίως σώματος του βιβλίου.
Κουβερτούρα βιβλίου ή περικάλυμμα

Κουβερτούρα ονομάζουμε ένα προστατευτικό φύλλο που περιβάλλει το εξώφυλλο ενός βιβλίου. Αρχικά η κουβερτούρα ήταν ένα μη τυπωμένο χαρτί που απλώς προφύλασσει το πολύτιμο δέσιμο του βιβλίου από τη σκόνη και τη φθορά του χρόνου, ενώ στις μέρες μας έχει εξελιχθεί σε ένα παντοδύναμο διαφημι­στικό μέσο για το βιβλίο και τον συγγραφέα. Διατηρεί ακόμη την ίδια φόρμα που είχε και παλαιότερα, είναι δηλαδή χαλαρή, αναιρούμενη, με κινητές προς τα μέσα διπλώσεις. Οι διπλώσεις αυτές, ονομάζονται "αυτιά".

Σχετικά άρθρα

• Ο David Pearson έχει σχεδιάσει μερικές απ’ τις ομορφότερες εκδόσεις βιβλίων του κόσμου 
• Η δομή του εξώφυλλου ενός βιβλίου
• To βιβλίο «Graphic Design»
• Το εξώφυλλο των βιβλίων
• Υπολογισμός ράχης βιβλίων

Πηγές

Κείμενο: Δημήτριος Μπιτζένης, Εκπαιδευτικός γραφικών τεχνών, www.bizdim.gr
Εικόνα εισαγωγής: https://unsplash.com