Το χαρτί. Κίνα, Δαμασκός, Φαμπριάνο

Κίνα
Το χαρτί εφευρέθηκε στην Κίνα τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, και χρειάστηκε δώδεκα περίπου αιώνες για να διαδοθεί σε ολόκληρο το δυτικό κόσμο. Μια αρχαία παράδοση μάλιστα προσδιορίζει ως χρονολογία της εφεύρεσης του χαρτιού το έτος 105 και αποδίδει την τιμή της εφεύρεσής του στον Τσάι Λούν, μεγάλο αξιωματούχο της Αυλής. Η ακριβής αυτή χρονολογία ανήκει χωρίς άλλο στην περιοχή του θρύλου, γιατί μια τέτοια εφεύρεση δεν μπορεί παρά να ήταν επιστέγασμα μακρόχρονης εμπειρίας.

Τσάι Λούν, αξιωματούχος της Αυλής

Ωστόσο οι ανακαλύψεις του Aurel Stein τείνουν να επιβεβαιώσουν σε γενικές γραμμές την αρχαία αυτή παράδοση. Σε έναν πύργο του Σινικού Τείχους κοντά στο Τούν-Χουάνγκ (Κινεζικό Τουρκεστάν), ο Stein βρήκε τo 1907 ένα σφραγισμένο κιβώτιο πού περιείχε πολυάριθμα έγγραφα, γραμμένα πάνω σε ξύλο ή σε μετάξι, ανάμεσα σ’ αυτά και εννέα επιστολές γραμμένες σε χαρτί. Οι επιστολές ήταν αχρονολόγητες, άλλα κανένα από τα άλλα έγγραφα δεν ήταν μεταγενέστερο από το έτος 137. Έτσι λοιπόν διαθέτουμε ασφαλή μαρτυρία ότι η χρονολογία της εφεύρεσης του χαρτιού είναι αρκετά κοντινή σε εκείνη πού αναφέρει η επίσημη ιστοριογραφία.

Παρασκευή χαρτιού από φυτικές ίνες, όπως απεικονίζεται σε κινεζικό χειρόγραφο του Cai Lun (105 π.Χ.). Αν η τεχνική αυτή γινόταν έγκαιρα γνωστή στην περιοχή των χωρών της Μεσογείου, μεγάλες ποσότητες Αρχαιοελληνικής Γραμματείας και τεχνολογικών γνώσεων της Ελληνιστικής Περιόδου θα είχαν διασωθεί.

Δαμασκός - Βαμβύκη
Το χαρτί, τελειοποιημένο και στη σύνθεση και στην κατεργασία, διαδόθηκε σε ολόκληρη την Ουράνια Αυτοκρατορία, αλλά ως τον 8ο αιώνα η κατασκευή του αποτελούσε μυστικό που φυλαγόταν ζηλότυπα. Το 751, κατά τη διάρκεια της κατάκτησης του Τουρκεστάν, ό κυβερνήτης της Βαγδάτης συνέλαβε αιχμαλώτους δύο Κινέζους κατασκευαστές χαρτιού, και με τη βοήθειά τους ίδρυσε μια χαρτοποιία στη Σαμαρκάνδη. Τόπος κατάλληλος επειδή είχε άφθονο νερό, πού εξασφάλιζε την κινητήρια δύναμη, και ήταν πλούσιος σε καλλιέργειες λιναριού και κάνναβης, πού αποτελούσαν την πρώτη ύλη κατασκευής. Πολύ γρήγορα το χαρτί έγινε πολύτιμο και περιζήτητο εμπόρευμα σε όλες τις χώρες της Μέσης Ανατολής. Αμέσως έπειτα ιδρύθηκαν άλλες βιομηχανίες χαρτοποιίας στο Χαλέπι, στη Δαμασκό και σε άλλες μουσουλμανικές πόλεις.
Μάλιστα, η ονομασία βαμβύκινον [ή βομβύκινον] που αφορούσε το είδος του χαρτιού των χειρογράφων, προέρχεται από το όνομα της πόλης Βαμβύκης (σημερινής Membij) στη Συρία. Η πόλη αυτή βρίσκονταν πάνω στο δρόμο των καραβανιών Έδεσσας-Χαλεπίου, και εκεί κατασκευαζόταν το συγκεκριμένο είδος χαρτιού και γινόταν η εμπορία του.

Χειρόγραφο από Βομβύκινο χαρτί

Ισπανία
Το 10ο αιώνα απέκτησε φήμη το χαρτί του Καΐρου και της Αλεξάνδρειας. Από την Αίγυπτο οι χαρτοποιίες απλώθηκαν στην Τυνησία και στο Φεζ του Μαρόκου, και από εκεί το χαρτί πέρασε στην Ισπανία. Οι Άραβες ίδρυσαν χαρτοποιίες στην Κόρδοβα, στο Τολέδο και στη Γρανάδα, αλλά το αποκαλούμενο ισπανικό χαρτί πιστεύεται ότι κατασκευάστηκε για πρώτη φορά στην Xativa (σημερινή Χατίβα—Jativa—της Βαλένσιας) τo έτος 1151. O Άραβας γεωγράφος ΑΙ-Idrisi, που πέθανε το 1164 και υπήρξε υπουργός του βασιλιά Ρογήρου της Σικελίας, αναφέρει ότι οι χαρτοποιίες της Χατίβας εξήγαγαν στην Ανατολή και στη Δύση χαρτί εξαιρετικής ποιότητας. Στην αρχή τουλάχιστον το ιβηρικό χαρτί διατηρούσε τα χαρακτηριστικά του αραβικού τρόπου κατασκευής, που χωρίς άλλο είχε φτάσει σε υψηλό επίπεδο με τις τελειοποιήσεις των κινεζικών μεθόδων κατασκευής.
Οι Άραβες, λόγου χάρη, ήταν οι πρώτοι που αντικατάστησαν στα τελάρα τα καλαμάκια από μπαμπού με ένα πλέγμα από ορειχάλκινα σύρματα, και επίσης χρησιμοποίησαν πρώτοι τον οδοντωτό τροχό, ήδη γνωστό στον 'Ήρωνα τον Αλεξανδρέα (1ος αιώνας μ.Χ.). Πέτυχαν έτσι να μετατρέψουν την κυκλική κίνηση σε κίνηση εναλλασσόμενη και να χρησιμοποιήσουν την υδραυλική δύναμη στους χαρτομύλους.

Σελίδες από αραβικά κείμενα

Σε χαρτί κατασκευασμένο με την αραβική τεχνική είναι γραμμένο το λατινοαραβικό λεξικό του Leiden του έτους 866, που θεωρείται ότι είναι ο αρχαιότερος χρονολογημένος χαρτώος κώδικας που μας έχει σωθεί. Πολυάριθμα έγγραφα των αρχείων της Ισπανίας και της Ιταλίας μαρτυρούν για την ολοένα και μεγαλύτερη διάδοση του χαρτιού, παρόλο που οι διατάξεις πολλών πόλεων επέβαλλαν να γράφονται οι νοταριακές πράξεις και τα σημαντικότερα έγγραφα σε περγαμηνή, υλικό πού οπωσδήποτε παρείχε μεγαλύτερα εχέγγυα διατήρησης. Έτσι, ένα διάταγμα του Φρειδερίκου του Β' το 1231 απαγόρευε στους νοταρίους να γράφουν σε χαρτί τα δημόσια έγγραφα (instrumenta publica), ενώ από την άλλη μια διάταξη της Πάδοβας χαρακτήριζε άκυρο κάθε έγγραφο που ήταν γραμμένο σε χαρτί.

Codex Vaticanus

Προτού διαδοθεί η χρήση του χαρτιού ιταλικής ή δυτικής κατασκευής, μπορούμε να βρούμε έναν περιορισμένο αριθμό ελληνικών χειρογράφων που είναι χρονολογημένα ή μπορούν να χρονολογηθούν σε εποχή προγενέστερη από το 1200, όλα σε χαρτί ανατολικό. Αναφέρουμε σε πρώτη γραμμή το αρχαιότερο, τον Vaticanus gr.1200, που περιλαμβάνει την Doctrina Patrum και πρέπει να χρονολογηθεί στον 8ο ή το αργότερο στις αρχές του 9ου αιώνα. Ακολουθούν έπειτα μερικά χειρόγραφα που αναγράφουν χρονολογία αντιγραφής: ο Vaticanus gr.504 (του 1105), o Vindobonensis theol. gr.79 (του 1139), o Vaticanus gr. 1114 (των ετών 1146- 1147), o Σιναϊτικός 973 και ο Leninopolitanus 418 (των ετών 1152-1153), o Σιναϊτικός 754 και ο Leninopolitanus 405 (του 1177) και ο Vindobonensis theol. gr. 19 (του 1196 ). Άλλα χειρόγραφα μπορούμε να τα χρονολογήσουμε μόνο με συγκριτική εξέταση της γραφής.

2ος αι. - Δημιουργία του codex (= δεμένο βιβλίο).

Φαμπριάνο - Ιταλία

Το 13ο αιώνα εμφανίζεται το χαρτί ιταλικής κατασκευής. Το 1235 φαίνεται ότι λειτουργούσαν στις λιγουρικές ακτές μερικά εργοστάσια. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1268, μαρτυρείται η ύπαρξη της πρώτης ιταλικής χαρτοποιίας στο Φαμπριάνο. Η πόλη αυτή, στις όχθες του ποταμού Ιανού, παραποτάμου του Αισινού, έγινε το μεγαλύτερο κέντρο παραγωγής και εμπορίας χαρτιού όχι μόνο στη Δύση αλλά και στην Ανατολή. Από τότε χαρτοποιίες δημιουργήθηκαν σχεδόν παντού. Το 1275 ο maestro Polese da Fabriano είχε μια χαρτοποιία στη Βολωνία, στις όχθες του Ρένου. Μια άλλη χαρτοποιία λειτουργούσε στο Φρίουλι, με διευθυντές τον Giacomino και τον Prosperino da Bologna. Και άλλες μαρτυρούνται στην Πάδοβα, στο Τρεβίζο, στο Σαλό, στο Περαρόλο και στο Αμάλφι.

Γραφική αναπαράσταση της ιστορίας του χαρτιού

Επίλογος

Ως τα τέλη του περασμένου αιώνα πίστευαν ότι το χαρτί ανατολικής προέλευσης, που οι παλαιογράφοι το ονομάζουν bombicina, ήταν κατασκευασμένο από ίνες μπαμπακιού. Αλλά ο Wiesner με χημικές αναλύσεις και ο Karabacek με ιστορικά και αρχαιολογικά επιχειρήματα έδειξαν ότι χαρτί κατασκευασμένο από καθαρό μπαμπάκι δεν υπήρξε ποτέ, και ότι οι Άραβες όπως και οι Ευρωπαίοι, το κατασκεύαζαν με λιναρένια κουρέλια και λίγες ίνες από κάνναβη και μπαμπάκι. Η μοναδική διαφορά ανάμεσα στην Ανατολή και στη Δύση είναι ότι στην Ανατολή χρησιμοποιούσαν φυτική κόλλα από άμυλο, ενώ στη Δύση κόλλα ζωική (ζελατίνα).

Μουσείο Χαρτιού Fabriano

Σε μια μελέτη του ο Irigoin πέτυχε να προσδιορίσει τα ακόλουθα βασικά χαρακτηριστικά του βομβύκινου χαρτιού: υφή συμπαγής με καλή επεξεργασία, επιφάνεια λεία και στιλπνή, φύλλα που δε διπλώνουν εύκολα και δεν απορροφούν το μελάνι, χρώμα προς το γκρίζο και υδάτινες γραμμές λεπτές και αρκετά κοντά η μια στην άλλη, κάποτε πλάγιες ή καμπύλες σε πυκνότητα δέκα γραμμών κατά διαστήματα πού απέχουν από 11 ως 15 χιλιοστά το πολύ. Οι κάθετες προς τις υδάτινες γραμμές ραβδώσεις, όταν διακρίνονται, είναι τοποθετημένες σε ακανόνιστες μεταξύ τους αποστάσεις, πυκνότερες στην άκρη του φύλλου παρά στη μέση. Το μέγεθος του φύλλου μπορεί να έχει τις εξής τρεις διαφορετικές διαστάσεις: 70x50, 50x35 και 35x25 εκατοστά.

Δημιουργία μεταλλικού πλέγματος και υδατογραφήματος

Το δυτικό χαρτί, αντίθετα, έχει υφή πολύ αδρή. Είναι χοντρό και κακοδουλεμένο, χωρίς στερεότητα, τσαλακώνεται εύκολα και έχει χρώμα υποκίτρινο, με τις υδάτινες γραμμές αραιότερες (10 γραμμές σε κάθε διάστημα 17 ως 26 χιλιοστών) και τις κάθετες ραβδώσεις σε κανονικές αποστάσεις, πού απέχουν από 50 ως 75 χιλιοστά. Το μέγεθος είναι ενός μόνο τύπου: από 27 ως 30 εκατοστά σε πλάτος και από 45 ως 48 εκατοστά σε μήκος.

Διαδικασία κατασκευής χειροποίητου χαρτιού

Το οδοιπορικό του χαρτιού στους δύο αυτούς αιώνες ακολούθησε το δρόμο από τη Δύση στην Ανατολή και όχι τον αντίθετο, το συμπέρασμα που συνάγεται είναι ότι ένας κώδικας σε δυτικό χαρτί μπορεί να έχει γραφτεί οπουδήποτε, ενώ ένας βομβύκινος κώδικας είναι σχεδόν απόλυτα βέβαιο ότι έχει γραφτεί στην Ανατολή, και συνεπώς αντιπροσωπεύει μια παράδοση ανατολική Η διάκριση ανάμεσα στους δύο τύπους χαρτιού, παράλληλα με την εξέταση των παλαιογραφικών δεδομένων, μπορεί επίσης να μας βοηθήσει και για να προσδιορίσουμε τη χρονολογία χειρογράφων που δεν έχουν υδατόσημα.